Монгол хүмүүний үнэ цэнэ. № 5: Цаг үеэ тодорхойлж ажиллацгаах болжээ

Хоёрдугаар сар 16, 2016

20-р зууны дунд үеэс л дөнгөж Монгол нэртэй овог аймагууд нэгдэж нэгэн улс нэрийн дор бас төр гэсэн ойлголттой болж өөрийн гэсэн удирдлагатай болж ирсэн. Тухайн үедээ ардын засаг, ардчилсан төр гэх янз бүрээр нэрлэж хүмүүний амьдрал дөнгөж л нэг эхэлсэн.

Монголчууд 1940-өөд оноос л хүн гэж ийм л байдаг байна шүү дээ гэсэн нийгмийн амьдралтай танилцсан. Ингэж Монголчууд анх удаагаа түүхтэй болцгоосон.

Өнгөрөх гэж буй цагаан сараар Монголчууд социализмын үед юу хийж явсан яаж аж амьдралаа авч явсан гээд л өнгөрсөнөө эргэн санаж чөлөөтэй ярилцаж гадагшаa гаргаж ёстой л эрх чөлөөгөө эдлэх шиг буй ажиглагдсан.

Ардчилалын жилүүдэд Монголчууд гадна дотны нөлөөнөөс болоод социализмын үеэ ярих нэгдүгээрт хориотой байсан ярихаас айдаг байсан. Хоёрдугаарт залуучууд гэж буруу ойлголттой бүтэн үеийнхэн социализм гэж хэлсэн хүнийг муухай харах эсвэл тэр үгийг сонсоод дайрч доромжлох маш эвгүй тийм цаг үе байлаа.

Социализмдаа биш тэр цаг үед Монголчууд анх удаагаа хүмүүн ёсны амьдрал үзлээ шүү дээ. Түүнийг даан ч ардчилал устгаж Монголчууд ярих түүхэн амьдралгүй болцгоосон. Хүмүүст мэдлэг боловсролын дэвшил явагдахаа зогсож хоосон диплом утгагүй цол хэрэггүй шагнал медалууд Монголчуудыг бүрэн зогсонг байдалд оруулсан даа.

Социализмын үед л Монголчууд аз жаргал, хайр дурлал, эрх чөлөө, эрүүл мэнд, тэгш эрх, бичиг үсэг цаашлаад гэр бүл, эхнэр нөхөр, залуу нас, мэдлэг боловсрол, ажил мэргэжил гэсэн цоо шинэ нийгмийн бүтэцтэй танилцсан даа. Эв хамт амьдрал цаашлаад нийгэм журамт ёс гэсэн шинэ маягийн хорвоотой танилцаж бичиг үсэггүй зөвхөн хэл яриагаар харилцдаг овгийн оршихуйгаас бичиг үсэгтэй уншдаг бичдэг нийгэм гэсэн хамтын амьдралд шилжин орцгоосон.

Анх удаагаа нийгэм босгож нийгэм бүтээж явсан Монголчууд ердөө л 50 хан жилийн дараа бүгдийг устгана гэдэг 90-ээд оны эмгэнэл байлаа. Энэ эмгэнэл юу вэ гэхээр төрийн зохион байгуулалт болон иргэний эрдэмүүдийг устгаж хаясанаар сайн сайхан эзэнгүй болсон.

Сайн сайхан эзэнгүй болох гэдэг аж үйлдвэр нурахтай адил том хохирол байсан. 

Аж үйлдвэржилт болон мэдлэг боловсрол хоёрыг Оросууд бэлэглэхээс гадна өөр чухал үнэт зүйлсийг бэлэглэсэн шүү дээ. Энэ бэлэгийг эзэнгүйдүүлж оюуны болон сэтгэлийн үнэт зүйлсийн эзгүйрэл явагдсан. Өнөөдөр хүртэл хэн ч энэ тухай яриж бичсэнгүй.

Монголчуудын мэдлэг боловсрол аз жаргал хайр дурлал гэр бүл эрүүл мэнд гээд бүгд эзэнгүйдэж түүнийг аврах ёстой төр устаж нийгэм унаж боловсрол алдагдсан.

Яагаад өнөөдөр бөө лам мухар сүсэг болон улстөр ийм амжилттай вэ гэхээр ном уншихыг устгаж номгүй нийгэм болгосон. Ном уншихгүй номгүй хүмүүс хаанаас боловсролтой болох вэ дээ. Боловсролын устгалт сургуулиудыг утгагүй болгож сурах бичгүүдийг замбараагүйтүүлж хувийн сургуулиудыг байгуулж эхэлсэнээр Монголчууд боловсролоос нийтээрээ нийгмээрээ улс орноороо хөндийрсөн.

Боловсрол устаж түүний оронд худлаа хагас дутуу боловсрол ноёлсон. Ингэж иргэн хүн бүр эзэмших ёстой биеийн тамир спорт, урлаг соёл болон сурган хүмүүжил бүрэн устсан. Тиймээс залуугаасаа эмнэлгээр явах ч аргагүй бас бүдүүлэг яриатай болцгоож юунд ч утга агуулга өгөхгүй зэрлэг байхаас өөр яах вэ дээ.

Боловсролгүй ард түмэн тул аз жаргал хайр дурлал эрүүл мэнд ухаан сэтгэл мэдрэмж үнэт зүйл үнэлэмж итгэл найдвар ирээдүй гээд бүх л оюуны болон сэтгэл зүйн сэдэвүүд бүгд хаягдаж эзгүйрсэн. Энэ эзгүйрэлийг лам, улстөр, бөө цаашлаад мухар сүсэгтэнүүд эзэлсэн.

Нэгэнт боловсролгүй болсон нийгэмд боловсрол яриж мэдлэг мэргэжлийн лекцүүд уншихад маш төвөгтэй байдаг. Мэдлэг мэргэжлийн доод түвшинд яваа нийгэмд дахин боловсролыг сэргээж босгож ирж ёстой л дахин сэргэлт буюу боловсролоор дахин гэгээрэх үйл хэргийг эхлүүлэх гэдэг иргэний зоригтой хүн л хийх ажилдаа.

Улстөрчид болон лам нар гэсэн нийгмийн ердөө хоёрхон салбар нийлээд улс орны чухал бас үнэт бусад салбаруудыг устгалаа шүү дээ. Эхлээд улстөрчид аж үйлдвэр болон газар тариалан хөдөө аж ахуйг устгасан түүнтэй хамт лам нар мэдлэг мэргэжлийг устгаж их сургуулиуд болон ШУА-ийг нийгмийн оюуны болон сэтгэл зүйн чиг хандлаггыг авч явах ёстой үүрэггүй болгосон.

Монголчууд цагаан сараар хий л социализмын үеийн оюуны болон сэтгэл зүйн ололт амжилтуудаа хувийн намтар түүх болгон ярицгааж байлаа. Өөрсдөө үүнийгээ ухаарч мэдэхгүй байгаа бололтой.

Өнөөдөр буруутануудын дотроос хамгийн том буруутан бол дипломтой доктор цолтой мөртлөө мухар сүсэгт бүрэн автагдсан өөрийгөө авч явж чадахгүй хүмүүс шүү дээ. Ийм л хүмүүс лам нарыг ч бас мухар сүсэгтэнүүдийг ч өөгшүүлж тэдэнд очиж биеэ худалдаж оюуны болон сэтгэлзүйн хомсдолыг үүсгэсэн.

Профессор, доктор цаашлаад гадаадад явж суралцсан гэх энэ хүмүүс яагаад нэг бол лам руу эсвэл улстөр лүү гүйж оюуны хөгжилийг урагшлуулахад тус болох биш харин хойш татаж дэндүү хоцрогдсон үг хэл ярицгаана вэ?

Лам нар өөрийгөө золиосолсон намайг яаж ч болно эсвэл миний охиныг засаад янзлаад өг гээд мөнгөө бариад ирж байгаа ээжүүдийг загнаад явуулж болно шүү дээ. Хүний хэрэгт битгий оролц үр хүүхдийнхээ эрх чөлөөг битгий хааж саад болж үр хүүхдээ эсвэл эхнэр нөхрөө битгий дарамталж зовоогоо ч гэж захиж тайвшруулж болох шүү дээ. Гэтэл тийм биш улам даамжруулж мухар сүсэгтэй ээж аавуудыг улам л давраасаар.

1940-өөд онд Монгол хүмүүн үүсэх тэр цаг үе хэцүү байсан. Ерөөсөө хүмүүн гэж бие даасан өөрийнхөөрөө гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөд Монголчууд бүр төөрөгдсөн. Яагаад гэвэл анх удаагаа Монголчууд бичиг үсэгтэй танилцаж өнгөрсөн ба ирээдүйн тухай ойлголттой болцгоосон.

1950-аад онд Монголчууд Орос оронд суралцахаар очиход дэлхийн бүх нээлтүүд хийгдчихсэн техник технолог дээд цэгтээ хүрсэн дэлхийн 2-р дайн дуусчихсан байсан. Уран зураг бүх зургаа зураад дууссан, хөгжимийн зохиолчид бүх хөгжимийн аяийг зохиогоод дууссан, физикийн салбарт асуудлаа шийдчихсэн, философийн номууд бичигдээд дуусчихсан, психолог хүний сэтгэл зүйг ойлгочихсон, социолог нийгмийг тодорхойлчихсон байсан. Энэ үеэ хямралын үе гэж нэрлэдэг.

Монголчууд маш сонин үед хүмүүн төрөлхтөний бүтээсэн бүтээлүүдтэй Орос хэлээр дамжуулан танилцсан. Үүний үнийг ямар ч үнээр төлөх боломжгүй. Хичнээн агт морьд хичнээн алт мөнгөөр ч төлж чадахгүй. Яагаад гэвэл Монголчууд анх удаагаа өөрөө өөрийнхөө эзэн болж ажил мэргэжилтэй болцгоосон. Түүхэнд анх удаагаа. Өөрөөр хэлбэл Оросууд Монголчуудад түүх бэлэглэж түүхтэй болгосон.

Монголчууд өнөөдөр өөрөө өөрийнхөө эзэн биш болцгоожээ. Эрхэмсэг өөртөө итгэлтэй аавууд устжээ. Залуу насгүй залуучуудыг харахад ээждээ баригдсан. Заавал хүнтэй сууж гэр бүл болох дарамтандаа залуучууд баригдсан. Өөрийнхөө биш ээж аавынхаа сонгосон мэргэжлээр сурах ёстой тул ямар ч эрх чөлөөгүй.

Өөрөө өөрийхөө эзэн биш бол хүмүүн гэж хэлэхэд хэцүү. Залуучууд өөрийнхөөрөө биш найз нартаа баригдаж найз нарынхаа онигоо болцгооно. Найзуудыгаа юу гэж хэлэх болдоо гэж айцгаана. Тэд өөрийн авьяас сонирхолоо дагах биш ээж аавдаа ач гуч төрүүлэх гэж хүнтэй гэрлэнэ. Монголчууд өөрийнхөөрөө явж чадахгүй бусдад өөрсдийгөө зориулна

Чи өөрөө тэгээд юу бодож байна гэхээр бодох гэж ойлголт ч мэдэхгүй ерөөсөө жинхэнээсээ бодож үзээгүй байх жишээтэй. Боддоггүй ард түмэн гэдэг үнэхээр л бусдын боол золиос тоглоом хүүхэлдэй болохоос өөр аргагүй. Лам нарын тоглоом, бөө нарын золиос гадаадынханы боол улстөрчидийн хүүхэлдэй болцгооно. Монгол хүн гэсэн ойлголт устжээ.

Монгол хүмүүн өөрийнхөөрөө хийж бүтээх шинийг төсөөлж төвөгтэйг бодож урагшаа алхах бүх зам хаагдсан. Аавынхаа эсрэг би хэзээ ч бөх болохгүй гэж хэлээд өөрийнхөө хүслийг биелүүлэх тэнхээ дутагдана. Ээжийнхээ эсрэг би хүнтэй суухгүй гэж хэлээд сурч боловсорч явах боломжгүй бараг л одоо өнөөдөр хэнтэй ч хамаагүй гэрлээд хүүхэд гаргах ёстой. Ах эгчийнхээ үгнээс гарч лам дээр очихгүй сүм хийд рүү зүглэхгүй гэж хэлж чадахгүй сүмийн мануухай болцгооно.

Хэн ч биш хэвээрээ доод түвшинд явдаг хүмүүс бусдаар өөрийгөө буруутгуулна бас бусдаар өөрийгөө магтуулна.

Хэн нэгэн болж чадсан дээд түвшинд явж хүн болж чадсан хүмүүс өөрийгөө шүүмжилж өөрийнхөө алдааг өөрөө засаж залруулж чаддаг. Тэд нөгөөтэйгүүр өөрийгөө дотроо магтаж баярлаад гаднаа энгийн явж чаддаг энгэр цэвэрхэн хүмүүс. Бохир хүмүүсийн энгэр л цоологдсон гэмтэлтэй эрээн бараан. Тиймээс ч энгэр цоолох гэдэг таарсан ойлголт. Энгэрийг хэн цоолдог билээ. Ямар л олигтой хүн хүний энгэрийг цоолох билээ. Энгэр цоолох одон медалийг хаана хэн үйлдвэрлэсэн билээ. Тэр одон медалийг хэдэн төгрөгөөр үнэлдэг билээ. Хэнд хэзээ хаана одонгийн мөнгөө төлдөг билээ дээ.

Доод түвшин бүр доод хэм хэмжээнд магталцана. Муу хүн л муугаа магтдаг. Сайнууд сайныгаа шүүмжилдэг. Цол яаж авсаныг хэн ч мэд. Ямар их доод түвшинд байдаг хүмүүс цол авах дуртайг мэднэ. Монголчууд бусад ард түмнээс юугаараа ялгаатай вэ гэвэл юу ч мэдэхгүй юу ч чадахгүйгээ цол авч нуудаг. Одоо нэгэнт цолтой тул хэнийг ч яаж ийгээд давна. Цолтой тул илүү цалинтай.