Монгол хүмүүний үнэ цэнэ. № 8: Угсаатан биш “Үндэстэн” болох хэрэгтэй бус уу

3 сар 14, 2016 

Боловсролын яам Монголчуудыг үндэстэн биш угсаатан болгожээ. Саяхан би СУИС-ийн хүсэлтээр “Угсаатаны сэтгэл зүй” гэдэг лекц унших болов. Сонсоод чихэндээ итгэсэнгүй. Яахаараа угсаатан болчихдог билээ. Өмнөх жилүүдэд би тэнд “Урлагийн сэтгэл зүй” нэртэй лекц уншдаг байсан шүү дээ.

Соёл урлагийн сургуульд урлагийн сэтгэл зүйгээр дэлхийн том том урлагийн бүтээлүүд сонгодог хөгжимөөс авахуулаад уран зураг хүртэл мөн ч их өндөр мэргэжлийн лекцүүд ордог байсан бол одоо гэнэт угсаатаны сэтгэл зүй гээд хаа ч байхгүй хэний ч биш сэтгэл зүй ярих болчихлоо.

Боловсролын яам дэлхийн соёл урлагаас татгалзажээ. Би бүр гайхсандаа оюутануудаас та нар дотор угсаатан байна уу гэж асуугаад хэн гэж угсаатан байна вэ гэж асууж инээлгэв. Тэдний хэн ч угсаатан болохыг хүссэнгүй бүгд л бид Монголчууд гэж хариулав. Тиймээс би цаашид “Монголчуудын сэтгэл зүй” гэсэн л лекц уншина.

Нилээд боловсролгүй хүмүүс сүүлдээ хачин сонин удам угсаа ярьсан хичээлүүд зохиож сургуулиудыг боловсролгүй болгож эхэлжээ. Өнөөдөр хаана хэн гэдэг угсаатан байна вэ? Яагаад Монголчуудыг үндэстэн биш угсаатан гэж шийдэв? Хэн шийдвэрийг гаргасан бэ?

Төрийн гурван өндөрлөгөөс үндэстэн үү эсвэл угсаатан уу гэдгийг асууж тодруулж “Үндсэн хууль” тэгээд үндэстэнд зориулсан уу эсвэл хэн нэг угсаатанд зориулсан уу гэдгийг хүртэл асуух урлаг соёлын биш төр улсын асуулт болж хувирлаа. Ерөөсөө энэ бүгдийн цаад шалтгааныг хайх ажил гарлаа. За ингээд шалтгаан хайх ажилдаа орцгооё.

Эргэн санацгаая. 90-ээд онд Сүхбаатарын талбай дээр юу боллоо? Миний санамж сайн. Би юуг ч мартахгүй. Хэн тэр талбай дээр үндэстэнийг устгаж угсаатан болгон тархай бутархай болгох гэж хашгирч явлаа. Хэн тэнд аймаг, нутаг ус ярьж бараг яс үндэс болгон Монголчуудыг задлах гэж гарч ирцгээлээ. Тэд хэний тушаал зөвлөлгөөгөөр эсвэл ямар өшөө хонзон агуулж Сүхбаатарын талбай дээр гарч ирэв? Тэр үед олон хүмүүс өвөөгийнхөө өшөөг авна гээд л байсан. Гэтэл одоо үеийнхэн яах болж байна?

Тийм ээ. Ардчилалын жилүүдэд Монголчууд овогууд болон хуваагдан жижгэрч социализмын үед босгож чадсан үндэстэн гэсэн төрийн зохион байгуулалтыг устгасан. Өнөөдөр олигтой хөгжиж дэвшиж чадалгүй удам угсаа ярьцгааж сүүлдээ бүр угсаатан гэсэн ойлголт руу шилжин оржээ.

Монголчууд угсаатанаа даваад үндэстэн болцгоохоос яагаад татгалзана вэ? 21-р зууны шинэ үеийнхэн яагаад заавал угсаатан болцгоож өвөөгийнхөө өшөөг одоо үеийнхэнээс авах ёстой вэ? Миний өвөө мундаг байсан ноён лам сайд байсан гээд л бахархаж буй бас л хуваагдан тархай бутархай болохын эхлэл биш үү?

90-ээд онд Америкийн Жэймс Бэйкер ирж зөв зүгээр байсан улсыг ардчилал ярьж тарааж бутаргаж хоёр хөршүүдийн эсрэг бууны нохой болгох гэж хачин зүйл их ярьсандаа. Тэр хүний яриаг одоо санахад төртэй болж чадсан үндэстэний төрийн зохион байгуулалттай орныг задран бутаргаж угсаатан, ястан, махтан, овог болох зам нээж зөвхөн түүх ярьж өнгөрсөндөө хорогдсон ирээдүйгээс мултарсан орон болгосон. Гэтэл хоёр хөршүүд Ар Монголыг улс шиг улс болгох гэж хичнээн туслаж дэмжсэн билээ.

Монголчууд нэгдэж нэгэн зорилго нэгэн хүсэл эрмэлзэлтэй үндэстэн болж чадвал дотооддоо эв нэгдэлтэй цаашлаад гадаадад нэр хүндтэй орон болж чадна. Хоёр хөршүүд ч овоодоо гэж баярлана. Одоогийн байдлаар дотроо овог аймаг нутгийн зохион байгуулалттай болцгоож үндэстэний зохион байгуулалт үгүй цагт үнэхээр л цэнгэлийн манлай болох боломжгүй.

Хэрвээ Монголчууд үндэстэн болцгоож чадвал эв нэгдэлтэй ахан дүүсэг нэг нэгнийхээ төлөө явцгааж овог болж салан тасрахгүй аймаг болцгоож талцаж тэмцэлдэхгүй нутаг ус ярьж хоорондоо атаа жөтөө болцгоохгүй сайн сайхан байх боломжтой л байлаа. Даан ч тийм өндөр түвшинд байж чадсангүй. Харин ч угсаатан болохыг тулгаж хичээл лекц оруулж эхэллээ.

МУИС гэж нэртэй боловсролын байгууллага өөрсдийгөө гадаад орнуудад Монголын Үндэсний Их сургууль гэж танилцуулдаг. Харин түүнийгээ Англи хэл дээр орчуулахдаа National University of Mongolia гэдэг. National гэдэг Монгол орчуулгаар “үндэстэн” гэсэн үг шүү дээ. Тиймээс Монголын Үндэсний Их Сургууль биш харин Монгол Үндэстэний Их Сургууль бус уу. Үндэсний гэж хэнийг хэлнэ вэ? Ямар үндэс? Үндэстэний гэвэл тодорхой ард түмнийг нэрлэх бус уу?

21-р зуунд будилан улстөрч гэж нэртэй хүмүүсийгээ хөөргөн магтаж улстөр нэрээр муу муухай хийж соёл устаж бүдүүлэг феодал болцгоож ёс суртахуунаас зугатааж уламжлал зан заншил ярьцгааж мөн ч доод түвшинд явцгаана даа. Бариулсан байшин авчирсан машиндаа л баясаж явцгаана гэхүү. Монголчуудад олигтой ухаан суусангүй. С. Зоригийн хэлсэн Монгол хүмүүний саруул ухаанд итгэнэ гэсэн үг “тохуурхал” байжээ. Санасанаас Зориг сангийн байранд үсчин ажиллаж байна лээ. Харсан л биздээ.

Ардчилал гэсэн үгээр олон жил наадаж түүхийг түүхийрүүлж шашин нэртэй мухар сүсэгт мухардаж Их хурал нэртэй жижиг хурал тоглоомоо үргэлжлүүлж сүүлдээ бүр дуучин бөө яруу найрагч бөх гээд хийх ажилгүй мэргэжилгүй хүмүүсийн Их хурал удахгүй болохнээ.

Үндэстэний төртэй ард түмний зохион байгуулалттай нийгэм шиг нийгэм болж соёл давамгайлсан орон болоход хийх ажил их байна даа.

Монголчууд үндэстэн болж чадалгүй угсаатан яваагийн цаад шалтгаан бол оюуны өндөр түвшиний соён гэгээрүүлэгч онолч хүмүүс төрөөгүйгийн л дутагдал шүү дээ. Монголчууд онолч соён гэгээрүүлэгчээр дутагдаад олон зуун жил болцгоож байна.

Ээж аавууд зан заншил уламжлалт ёс гэсэн үгнүүдээр далимдуулан хөгжил дэвшилийг хааж саатуулж залуу үеэ хөгжиж дэвшихийг хорьж зогсоодог. Орчин үеийн эсрэг зан заншил уламжлалт ёс гэсэн бүдүүлэг хоцрогдсон зан араншин өнөөдөр давамгайлжээ. Ар Монголд орчин үе үгүйлэгдэнэ.

Монголчууд үндэстэн болж чадалгүй угсаатан хэвээр үлдсэн энэ хөөрхийлөлтэй байдлын гол эзэд нөгөө л арга билиг, билэгдэл, зан үйл ярьдаг хүмүүсээс авахуулад өөрсдийнхөө зохиосон зохиолын номоо түүх гэж ярьдаг хүмүүс шүү дээ. Ерөөсөө уншаад байхад энэ Ренчин гэж хүн л социализмын үед арга билиг ярьж мунхруулга явсаар байгаад 90-онд биелэлээ олсон бололтой.

Дөнгөж л 1940-өөд оноос хойш мэдлэг боловсролтой танилцаж анх удаагаа бичиг үсэгтэй болцгоосон Ар Монгол асуудал ихтэй байсан. Тэр үнэн. Ренчин нэгэнт түрүүлээд крил үсэг сурчихсан хойноос ирсэн тул дөнгөж крил үсэг сурч буй Ар Монголыг шоолж их л олон онигоо зохиосон гэдэг.

Ардчилалын жилүүдэд боловсролтой болцгоох боломж байгаад ашиглаж чадсангүй хувийн сургуулиудын бизнэс эхлэж төр чадваргүй гэдгээ баталсан. Яагаад гэвэл чадвартай бас хүчтэй байсан бол бүх сургуулиуд төрийнх байх ёстой. Үүгээрээ ард түмэн хувийнхаа төлөө биш үндэстэнийхээ төлөө сурч боловсроно шүү дээ.

Бодит амьдралд Монголчууд яаж соён гэгээрэх вэ? Нийгмийн амьдралд хэрэгтэй боловсролыг яаж эзэмших вэ? Үүний тулд “Монголын гэрээ” хэрэгтэй. Иргэний үнэмлэх дээр овог биш үндэстэн гэж бичих цаг нэгэнт болжээ. Нэг Монгол. Нэг үндэстэн.